Małe zegary planetarne.

 "Historia pomiaru czasu"
Małe zegary planetarne.

O dużych wieżowych zegarach planetarnych już pisałem, teraz pora na te mniejsze. Termin ten jest luźno używany w odniesieniu do dowolnego zegara, który oprócz pory dnia pokazuje informacje astronomiczne. Może to obejmować położenie Słońca i Księżyca na niebie, wiek i fazy Księżyca, położenie Słońca na ekliptyce i aktualny znak zodiaku, czas gwiazdowy i inne dane astronomiczne, takie jak węzły orbity Księżyca służące do wskazywania zaćmień lub obracającą się mapę gwiazd. Zegary te nazywane są również zegarami astronomicznymi, ale nie powinny być mylone z regulatorami astronomicznymi, bardzo precyzyjnymi zegarami używanymi w obserwatoriach, o których też już pisałem. Stare zegary planetarne zwykle przedstawiają Układ Słoneczny za pomocą modelu geocentrycznego. Środek tarczy jest często oznaczony dyskiem lub kulą przedstawiającą Ziemię, położoną w centrum Układu Słonecznego.  Słońce jest często przedstawiane jako złota kula (jak przedstawiono je w mechanizmie z Antykithiry w II wieku p.n.e.) obracająca się wokół Ziemi raz dziennie wokół 24-godzinnej analogowej tarczy. Pogląd ten był zgodny zarówno z codziennym doświadczeniem, jak i filozoficznym światopoglądem przed kopernikowskiej Europy. Mechanizm z Antykithiry to najstarszy znany komputer analogowy i zegar astronomiczny. Złożony układ wielu przekładni i zespołów przekładni mógłby spełniać takie funkcje, jak określanie położenia słońca, księżyca i planet, przewidywanie zaćmień i innych zjawisk astronomicznych oraz śledzenie dat igrzysk olimpijskich. Badania przeprowadzone w latach 2011 i 2012 doprowadziły grupę ekspertów do przyjęcia, że europejskie zegary astronomiczne wywodzą się z technologii mechanizmu z Antykithiry. Wczesny rozwój zegarów mechanicznych w Europie nie jest w pełni poznany, ale panuje powszechna zgoda co do tego, że w latach 1300-1330 istniały zegary mechaniczne (napędzane raczej odważnikami niż wodą i wykorzystujące wychwyt), które miały dwa główne cele, sygnalizację i powiadamianie czasu oraz modelowanie układu słonecznego. Ten ostatni rozwój jest nieunikniony, ponieważ astrolabium było używane zarówno przez astronomów, jak i astrologów, a naturalne było zastosowanie mechanizmu zegarowego do obracającej się płyty w celu stworzenia działającego modelu Układu Słonecznego. Zegary takie były prawdopodobnie mniej dokładne, niż życzyliby sobie tego ich projektanci.  Przełożenia mogły zostać znakomicie obliczone, ale ich produkcja przekraczała możliwości mechaniczne tamtych czasów i nigdy nie działały niezawodnie. Co więcej, w przeciwieństwie do skomplikowanych, zaawansowanych mechanizmów planetarnych, mechanizm odmierzający czas w prawie wszystkich tych zegarach aż do XVI wieku składał się z prostego wychwytu wrzecionowego, który powodował błędy co najmniej pół godziny dziennie. Zegary planetarne budowano również jako elementy demonstracyjne lub wystawowe, aby zarówno imponować, jak i edukować lub informować. Wyzwanie związane ze zbudowaniem takich arcydzieł pobudzało zegarmistrzów do działania, demonstrowali oni przy tym swoje umiejętności techniczne i bogactwo swoich klientów. Ich popularność pomaga wyjaśnić filozoficzne przesłanie uporządkowanego, niebiańskiego wszechświata, zgodne z poglądem na świat z epoki gotyku. Rosnące zainteresowanie astronomią w XVIII wieku ożywiło zainteresowanie zegarami planetarnymi, już mniej ze względu na przesłanie filozoficzne, a bardziej chodziło o dokładne informacje astronomiczne, jakie mogą wyświetlać zegary regulowane już wahadłem. Chociaż każdy zegar astronomiczny jest inny, mają pewne wspólne cechy. Rok jest zwykle reprezentowany przez 12 znaków zodiaku, ułożonych albo jako koncentryczny okrąg wewnątrz tarczy 24-godzinnej, albo narysowany na przesuniętym mniejszym okręgu, który jest rzutem ekliptyki, drogi Słońca i planet przez nią. Tarcza lub pierścień wskazujący cyfry od 1 do 29 lub 30 wskazują fazy księżyca, dla nowiu wynosi 0, księżyc osiąga pełnię około 15 dnia, a następnie zanika aż do 29 lub 30. Fazę czasami pokazuje obracająca się kula lub kolor czarny  półkuli lub okna, które odsłania część czarnego, falistego kształtu znajdującego się pod spodem. Astrolodzy przywiązywali wagę do położenia Słońca, Księżyca i planet na niebie. Jeśli określone planety pojawiały się w punktach trójkąta, sześciokąta lub kwadratu, albo znajdowały się naprzeciw siebie lub obok siebie, do określenia znaczenia wydarzenia brano pod uwagę odpowiedni aspekt. Na niektórych zegarach można zobaczyć wspólne aspekty, trójkąt, kwadrat i sześciokąt, narysowane wewnątrz centralnego dysku, przy czym każda linia jest oznaczona symbolem tego aspektu, a także można zobaczyć znaki koniunkcji i opozycji. W astrolabium narożniki różnych aspektów mogą znajdować się w jednej linii na dowolnej planecie. Orbita Księżyca nie leży w tej samej płaszczyźnie, co orbita Ziemi wokół Słońca, ale przecina ją w dwóch miejscach. Księżyc przecina płaszczyznę ekliptyki dwa razy w miesiącu, raz, gdy wzniesie się nad płaszczyznę i ponownie około 15 dni później, gdy zejdzie poniżej ekliptyki. Te dwie lokalizacje to wstępujący i zstępujący węzeł orbity księżycowej. Zaćmienia Słońca i Księżyca będą miały miejsce tylko wtedy, gdy Księżyc znajdzie się w pobliżu jednego z tych węzłów, ponieważ w innych przypadkach Księżyc jest albo za wysoko, albo za nisko, aby zaćmienie było widoczne na Ziemi. Niektóre zegary astronomiczne śledzą położenie węzłów księżycowych za pomocą długiej wskazówki przecinającej tarczę, której długość rozciąga się po obu stronach tarczy i wskazuje dwa przeciwne punkty tarczy słonecznej lub księżycowej. W czasach nowożytnych również buduje się zegary planetarne, jak na przykład astrolabium, planetarium i tellur "Johannes Kepler", które zbudował Rolf W. Schnyder dzięki współpracy z zegarmistrzem i wynalazcą prof. Ludwigiem Oechslinem.