Duże zegary planetarne.

 

"Historia pomiaru czasu"
Duże zegary planetarne.

Zegary planetarne, czyli takie, które oprócz pokazywania czasu przedstawiały jakieś zjawiska astronomiczne, rozwinęły się bardzo wcześnie w powiązaniu z zegarami słonecznymi.  Nic dziwnego, że jeden z pierwszych takich zegarów, jakie zbudowano na kościele lub innym podobnym budynku, a być może pierwszy ze wszystkich, powstał we Włoszech, najbardziej rozwiniętym ówcześnie intelektualnie i gospodarczo kraju Europy. Pierwszym astronomem, który skonstruował taki zegar, był prawdopodobnie Jacopo Dondi, który wykładał na uniwersytecie w Padwie (założony w 1222 r.).  Około 1344 roku zbudował dla pałacu miejskiego zegar astronomiczny, który wybijał godziny. Jego syn Giovanni de Dondi przeprowadził ulepszenia tego zegara w 1364 roku;  w latach 1348-1364 zbudował także wolnostojący zegar planetarny w stylu gotyckim, który wzbudził wówczas duże zainteresowanie.  Miał 1,11 m wysokości, 0,70 m szerokości i był siedmioboczny.  Do budowy całego mechanizmu użył ponad dwustu kół. Koło balansowe znajdowało się na szczycie, w koronie zegara. Tempo wahań regulowano za pomocą jedenastu rozet na kole balansowym. Oryginał tego zegara już nie istnieje. Zachowały się jednak notatki Dondiego dotyczące jego budowy i na ich podstawie Anglik Alan H. Lloyd (zm. 1969) zlecił skonstruowanie pięciu replik.  Renesans charakteryzował się zerwaniem z dogmatami Kościoła, większym znaczeniem nauki, podróżami odkrywczymi, liberalizacją myśli humanistycznej i nowymi wymiarami artystycznymi. Był to czas wschodzącej burżuazji, czas rozkwitu handlu i rzemiosła. Wiele miast mogło sobie pozwolić na ustawienie wspaniałych zegarów na ratuszach. Były to często ostentacyjne zegary planetarne z kalendarzami, automaty z ruchomymi figurami, a później kuranty i carillony.  Zegary planetarne rozpowszechniły się od końca XIV wieku i były zazwyczaj dużymi zegarami publicznymi umieszczanymi na/w katedrach, a także w innych budynkach użyteczności publicznej. Poniższa lista, zawiera pobieżny opis 10-ciu bardziej znanych takich zegarów.

Zegar Torrazzo w Lombardii we Włoszech to słynna dzwonnica katedry w Cremonie. Na czwartej kondygnacji znajduje się niezwykły zegar astronomiczny, będący największym zegarem planetarnym na świecie, zbudowany w latach 1583-1588. Zewnętrzna część, wielokrotnie przemalowana, przedstawia niebo i konstelacje zodiaku, a także poruszające się przez nie słońce i księżyc.
Ołomuniecki zegar planetarny jest kolejnym znanym tego typu zegarem znalezionym w Czechach w Ołomuńcu. Zegar ten jest rzadkim przykładem heliocentrycznego zegara astronomicznego. Różne źródła podają okres budowy na rok 1422 lub 1517. Dolna tarcza przedstawia kulę ziemską, wskazując godzinę, datę i fazę księżyca. Górna mapa gwiazd, słońca itp. na tle zodiaku.
Zegar planetarny w katedrze w Besançon we Francji został wykonany i zainstalowany w 1860 roku w celu zastąpienia oryginalnego zegara Bernardina, a prace trwały 3 lata. Jego mechanizm, mający wyrazić, w jaki sposób Zmartwychwstanie Chrystusa doprowadziło do istnienia człowieka, składa się z aż 30 000 części, 21 automatycznych figurek i animowanych obrazów, co czyni go jednym z najbardziej niezwykłych zegarów astronomicznych na świecie.
Strasburski zegar planetarny znajduje się w Cathédrale Notre-Dame w Strasburgu we Francji. Zbudowany w latach 1838–1843 w celu zastąpienia XVI-wiecznego zegara, który stał przez 50 lat po awarii w 1788 r., zawiera coś, co uważa się za pierwszy mechaniczny wieczny kalendarz gregoriański, wyświetlacz planetarny pokazujący aktualne położenie słońca, księżyc i ich zaćmienia.
Zegar planetarny w Rostocku znajduje się w kościele Najświętszej Marii Panny w Rostocku w Niemczech, zbudowanym w 1472 roku. Na górze znajduje się objazd Apostołów, przez który apostołowie przechodzą przed Jezusem, a Judasz jest odgrodzony. Pośrodku znajduje się zegar pokazujący godzinę dzienną, miesiąc, fazy księżyca i zodiak. Na dole kalendarz ważny do 2017 roku. Średniowieczny zegar jako jedyny w swoim rodzaju nadal działa na oryginalnych mechanizmach.
Zegar na wieży Zytglogge: Wieża Zytglogge w Bernie w Szwajcarii to charakterystyczna średniowieczna budowla z XIII wieku, posiadająca dwie tarcze zegara i niezwykły zegar astronomiczny z XV wieku. Tarcza zegara astronomicznego przypomina astrolabium, w którym planisfera jest podzielona na trzy części przedstawiające niebo o różnych godzinach. Posiada tarczę kalendarza juliańskiego i przedstawia zodiak oraz ma wiele takich szczegółów.
Praski zegar planetarny, znany również jako praski orloj, w Czechach, jest trzecim najstarszym na świecie i najstarszym, który nadal działa. Montowany na ścianie Ratusza Starego Miasta w Pradze od 1410 roku, posiada tarczę astronomiczną, zegar mechaniczny, tarczę kalendarza i gotyckie konstrukcje, a także Aleję Apostolską i inne ruchome posągi wraz z detalami dodawanymi w różnych stuleciach .
Gros Horloge w Normandii we Francji to zegar planetarny z XIV wieku. Zegar, zainstalowany w renesansowym łuku przecinającym Rue du Gros-Horloge w Rouen, posiada jeden z najstarszych mechanizmów we Francji. Przedstawia dni powszednie z artystycznymi alegoriami u podstawy oraz fazy księżyca w oculusie. Pierwotnie zbudowana bez tarczy, fasada została dodana w 1529 roku.
Zegar katedralny w Wells, jeden z najbardziej niezwykłych zegarów planetarnych, znajduje się na północy katedry w Wells w Anglii. Zachowane mechanizmy z lat 1386-1392 wymieniono w XIX wieku. Działa w Londyńskim Muzeum Nauki. Jego tarcza daje geocentryczny obraz wszechświata, a Księżyc i Słońce krążą wokół Ziemi. Kolejna tarcza z tym samym mechanizmem znajduje się na zewnętrznej ściance.
Horologium mirabile Lundense, jest to XV-wieczny zegar planetarny znajdujący się w katedrze w Lund w Szwecji. Zbudowany około 1380 r., przechowywany od 1837 r. i odrestaurowany w 1923 r., ma na szczycie dwóch rycerzy oznaczających godziny. Jej górna tablica to zegar astronomiczny, dolna to kalendarz z patronem Świętego Wawrzyńca pośrodku i Symbolami Czterech Ewangelistów u jego boku.

U nas  w Polsce też jest zegar planetarny i znajduje się w Gdańsku. Zegar astronomiczny w Bazylice Mariackiej to jeden z najcenniejszych tego typu zabytków w Europie. Został wykonany przez Hansa Düringera z Torunia w latach 1464 - 1470. Składa się z trzech kondygnacji: kalendarium, planetarium i teatru figur. Obudowa zegara jest dębowa, a rzeźby wykonane z lipy. Zegar ma ponad 14 m wysokości i w XV w. był podobno największy na świecie. Tutaj mamy dokładny opis tego zegara:
https://bazylikamariacka.gdansk.pl/qr/zegar-astronomiczny/